Είναι κοινός τόπος: οι προφανείς ερωτήσεις έχουνε συνήθως πραγματικά δύσκολες απαντήσεις. Στη γλώσσα αυτό συμβαίνει συχνά: επειδή η γλώσσα είναι μέρος της ανθρώπινης φύσης, όταν ασχολούμαστε μαζί της συχνά ξεχνιόμαστε και νομίζουμε ότι κάποια ζητήματα είναι εύκολα και με ξεκάθαρες απαντήσεις. Πολλές φορές όμως δεν είναι καθόλου έτσι τα πράγματα.
Ένα, δύο, πολλά
Φανταστείτε ότι σας ρωτούν τι σημαίνει ο πληθυντικός αριθμός. Η προφανής απάντηση είναι «το πλήθος», «τα πολλά». Παράδειγμα: ένα πόδι, δύο πόδια, τρία πόδια – και ούτω καθεξής. Τώρα, κάποιος ομιλητής μιας γλώσσας με δυικό αριθμό, όπως των αρχαίων ημών προγόνων ή των κοινοτικών εταίρων μας Σλοβένων, θα προέβαλλε την ένσταση ότι τα δύο πόδια σίγουρα δεν είναι πολλά ή πλήθος, συναποτελούν ζευγάρι, οπότε καλά κάνουν η κλασσική αττική και τα σλοβένικα που χρησιμοποιούνε τον δυικό αριθμό. Σχετικά με αυτή την ένσταση, μια διατύπωση ότι ο πληθυντικός χρησιμοποιείται για πράγματα περισσότερα από ένα θα μας ξελάσπωνε σχετικά εύκολα.
Θα ξελασπώναμε όμως μόνο προσωρινά. Αν ο πληθυντικός χρησιμοποιούνταν μόνο για να δηλώσει περισσότερα από ένα πράγμα, τότε θα έπρεπε να σχηματίζουνε πληθυντικό μόνον όσα ουσιαστικά είναι αριθμήσιμα, όπως τα ‘γάτα’, ‘βιβλίο’, ‘υπάλληλος’, ‘φουντούκι’ κτλ. Στην πραγματικότητα όμως, πληθυντικό σχηματίζουν και πολλά μη αριθμήσιμα ουσιαστικά. Πάρτε για παράδειγμα το ουσιαστικό ‘κρασί’. Δεν είναι αριθμήσιμο, αφού το κρασί είναι υγρό και γι’ αυτό το φυλάμε και το διακινούμε σε μπουκάλια, νταμιτζάνες, βαρέλια και (δυστυχώς) κουτιά. Υπάρχει πληθυντικός του ‘κρασί’; Βεβαίως: ‘κρασιά’.
Ο πληθυντικός φτιάχνει μονάδες και δοχεία
Τι σημαίνει ο πληθυντικός στο ‘κρασιά’; Ό,τι σημαίνει ο πληθυντικός παρόμοιων μη αριθμήσιμων ουσιαστικών όπως ‘βότκες’, ‘καφέδες’, ‘ζάχαρες’, ‘σοκολάτες’, ‘άμμοι’: ποτήρια ή μπουκάλια βότκα, κούπες ή φλυτζάνια καφέ, κουταλιές ή κούπες ή κύβους ζάχαρη, πλάκες σοκολάτα, σακιά άμμο. Όταν σχηματίζουμε τον πληθυντικό μη αριθμήσιμων ουσιαστικών, κάποτε δε μιλάμε πια για την ίδια την ουσία (π.χ. κρασί ή άμμο) αλλά για πολλά δοχεία (π.χ. κουταλιές, μπουκάλια) ή μονάδες (π.χ. κύβους ζάχαρη ή πλάκες σοκολάτα) που περιέχουν αυτή την ουσία. Άρα, στην περίπτωση του εργολάβου που παραγγέλνει 30 άμμους ή της παρέας που ζητάει 16 μπύρες, εξυπακούεται ότι ο πρώτος παραγγέλνει 30 σακιά άμμο, ενώ η δεύτερη 16 μπουκάλια ή κουτιά μπύρα. Ο πληθυντικός λοιπόν σημαίνει παραπάνω από απλώς ‘πολλά’ ή ‘πλήθος’ σε αυτές τις περιπτώσεις: σημαίνει πολλά δοχεία ή μονάδες από κάτι.
Ο πληθυντικός μετατρέπει τις ουσίες σε είδη
Ας ξαναγυρίσουμε όμως στα κρασιά. Οι προσεκτικοί αναγνώστες μάλλον παρατήρησαν ότι ‘κρασιά’ ή ‘καφέδες’ δε σημαίνει απαραίτητα ‘μπουκάλια κρασί’ ή ‘ποτήρια κρασί’. Αν πάτε σε ένα μπαρ και ρωτήσετε «τι κρασιά έχετε;», δε θα σας δώσουν τον αριθμό μπουκαλιών που έχουνε στο κελάρι αλλά θα σας απαριθμήσουν μάλλον τα είδη κρασιών που έχουν (ροδίτη, κουμανταρία, μερλό, ξινόμαυρο κτλ.). Το ίδιο συμβαίνει και με τους καφέδες, τα κονιάκ, τις μπύρες, τα ελαιόλαδα, τις σοκολάτες και ούτω καθεξής. Αυτή τη φορά, ο πληθυντικός ενός μη αριθμήσιμου ουσιαστικού το μετατρέπει σε είδη αυτού που εκφράζει το ουσιαστικό.
Ο πληθυντικός δηλώνει και μεγάλη ποσότητα χύμα
Πολλές φορές ο πληθυντικός ουσιαστικών όπως ‘κρασί’ ή ‘ζάχαρη’ ή ‘καπνός’ μπορεί να σημαίνει μεγάλη ποσότητα από αυτά, όπως όταν λέμε «μάζεψε τα κρασιά από το πάτωμα», «πασαλείφτηκα με ζάχαρες», «δάκρυσα από τους καπνούς εκεί μέσα» κτλ. Αυτή όμως η ερμηνεία δεν είναι δυνατή με όλους τους πληθυντικούς μη αριθμήσιμων ουσιαστικών. Έτσι θα πούμε «σκούπισε τα αλεύρια» αλλά μάλλον όχι «*σκούπισε τις μουστάρδες», θα πούμε «με λίγωσαν τα βούτυρα» αλλά μάλλον όχι «*με λίγωσαν οι μαργαρίνες».
Ο πληθυντικός κάνει τα δικά του
Σκεφτείτε τώρα τον πληθυντικό του ‘νερό’. «Νερά» μπορεί να σημαίνει π.χ. μπουκάλια ή ποτήρια νερό, ή είδη νερού (της βρύσης, ανθρακούχο, μεταλλικό, φυσικό, πηγής κτλ.) αλλά μπορεί να σημαίνει και «βροχή» (στα κυπριακά) ή «πολύ νερό» (στη δική μου διάλεκτο). Διαπιστώνει κανείς ότι η σημασία «βροχή» είναι πολύ ιδιαίτερη. Πράγματι, κάποιες φορές ο πληθυντικός μπορεί να αλλάξει ριζικά τη σημασία του ουσιαστικού. Παράδειγμα η λέξη ‘ουρανός’, που δηλώνει κάτι το ένα και μοναδικό. Έχει όμως τύπους στον πληθυντικό, δύο μάλιστα: «ουρανοί» και «ουράνια». Και οι δύο σημαίνουν κάτι σαν «ατμόσφαιρα» ή και «παράδεισος». Τα πράγματα γίνονται πιο περίεργα άμα σκεφτείτε τους πληθυντικούς λέξεων όπως ‘ήθος’ («ήθη» είναι οι συνήθειες), ‘αγάπη’ («αγάπες» είναι πρόσωπα ή πράγματα που αγαπάμε), ‘ξύλο’ (αφού «ξύλα» σημαίνει συνήθως ξύλο ως καύσιμη ύλη) κ.ο.κ.
Η θεωρητική γλωσσολογία έχει αρχίσει να ενοποιεί και να εξηγεί αυτή την ποικιλομορφία μόλις την τελευταία δεκαπενταετία: όντως, καμμιά φορά οι πιο σαφείς ερωτήσεις (όπως τι σημαίνει ο πληθυντικός) προϋποθέτουν εκτενή θεωρητική θεμελίωση για να απαντηθούν.
[Δημοσιεύτηκε στον κυριακάτικο Πολίτη της 28ης Φεβρουαρίου 2010]
